Technika olejna (popularnie olej) została wynaleziona dzięki eksperymentom z temperą polegającym na dodawaniu do niej coraz większych ilości oleju lnianego. Farbami olejnymi można malować na drewnie, płótnie lub blasze. Dawniej podkłady i farby malarze przygotowywali sami w pracowni. Obecnie farby sprzedaje się w tubach. Można też kupić odpowiednio przygotowane blejtramy, czyli zagruntowane płótno naciągnięte na drewnianą ramę, lub tekturowy podkład o fakturze udającej płótno. Farbami olejnymi można malować, kładąc kolejno cienkie, półprzezroczyste warstwy koloru lub też nakładając farbę grubo i zdecydowanie. Technika olejna zyskała ogromną popularność, ponieważ daje twórcom duże możliwości. Dzięki temu, że farba długo schnie, można ciągle coś poprawiać, a po wyschnięciu nieudane fragmenty do woli przemalowywać. Barwy są wyjątkowo intensywne i nasycone, chociaż czasem żółkną, szczególnie jeśli obraz przechowywany jest w ciemnym pomieszczeniu. Gotowy obraz olejny pokrywa się werniksem, czyli przezroczystą warstwą ochronną. Właśnie od werniksowania, ostatniego etapu pracy nad obrazem, pochodzi nazwa uroczystego otwarcia wystawy - wernisaż (francuskie vernissage - pokrywanie werniksem).
Przykłądy obrazów wykonanych techniką olejną:
Tusz używany jest od najdawniejszych czasów w Chinach do malowania za pomocą pędzelka licznych znaków chińskiego alfabetu oraz do celów artystycznych, tzn. do malowania na papierze i jedwabiu. Pierwotne tusze chińskie były wyrabiane z czarnej ziemi lub mielonego węgla kamiennego. W III wieku p.n.e. sporządzano tusz z sadzy spalonego drzewa sosnowego lub świerkowego, którą formowano w kształcie kul. Został on wyparty w X w. n.e. przez tusz w formie sztabików, a od XV w. zaczęto produkować sadzę z lamp oliwnych, najczęściej ze spalonego oleju drzewnego, kamforowego i sezamowego. Jako spoiwo najczęściej stosowano karuk i klej glutynowy lub gumę roślinną. Przez dokładne ugniatanie odpowiednio dobranych składników uzyskiwano masę, którą formowano w postaci lasek i suszono. Tusze w ten sposób produkowane do dziś są najlepsze do użycia po kilku latach od daty wyprodukowania. Przed użyciem uciera się je z wodą na porcelanowym talerzyku — po zaschnięciu są nierozmywalne. Chińczycy najczęściej posługują się pędzelkami sporządzonymi z włosa koziego, wilczego, zajęczego i borsuczego.
W Europie, tuszem do malowania posługiwano się dosyć dawno, ale rozwój tej techniki przypada na epokę baroku. Tusze używane są do kreśleń technicznych i wykonywania rysunków, pieczęciowe tusze — do odbijania pieczęci. Ze względu na główny składnik tusze kreślarskie i rysunkowe dzielimy na: sadzowe (czarne), anilinowe (kolorowe), mineralne (białe). Do celów rysunkowych używamy trwałe tusze sadzowe oraz anilinowe wrażliwe na światło słoneczne tracące pod jego wpływem intensywność barwy. Tusz mineralny jest w kolorze białym. Nazwę swą bierze od mineralnego pochodzenia, gdyż może on zapewnić dobre krycie np. na czarnym papierze. Jedna z recept spoiwa tuszu rysunkowego:
- szelak 8 g
- boraks 10 g
- guma arabska 4 g
- woda destylowana 60 cm3
- czerń (ilość zależy od wydajności czerni)
Szelak dokładnie utrzeć, następnie wsypać boraks i razem ucierać. Wsypać do zagrzanej wody i dobrze mieszać. Po upływie godziny szelak dokładnie się rozpuszcza. Do otrzymanego roztworu wsypać po trochu utartą na pył gumę arabską, przy czym trzeba dobrze mieszać. Najlepiej jednak rozpuścić gumę arabską osobno i wlać do spoiwa szelakowego. Po dokładnym wymieszaniu otrzymane spoiwo powinno tworzyć jednorodną ciecz. Podczas rozpuszczania składników roztwór powinien być stale ciepły. Najlepiej wstawić naczynie (kubek porcelanowy) ze spoiwem do garnuszka z gorącą wodą. Następnie spoiwo wlewa się do miski porcelanowej do ucierania, do której wsypuje się czerń. Wszystko razem uciera się najdokładniej. Należy wykonywać próbę sklejenia i siłę zabarwienia tuszu. Jeśli sklejenie jest jeszcze słabe, można dodać jeszcze gumy arabskiej. Otrzymany tusz można rozcieńczyć wodą destylowaną. Czerń (sadza) — lampowa, gazowa, ze spalenia kamfory i śliwy i in. użyta do wyrobu tuszu musi być doskonale miałka, lekka i gatunkowo najlepsza. Próby z tak sporządzonym tuszem rysunkowym przeprowadza się na skrawkach papieru rysunkowego.
Tusz powinien łatwo spływać z piórka i grafionu linią nieprzerwaną i w ciągu paru minut zasychać zachowując lekki połysk Powinien być również kryjący przy malowaniu pędzlem bez rozcieńczania go wodą. Można również robić różne podmalówki akwarelowe, gdyż tusz ten jest niezmywalny. Zdarza się czasem, że kupiliśmy tusz rysunkowy, który jest zmywalny. Aby otrzymać tusz niezmywalny wodą lub farbą wodną, dodaje się do niego 2°/o rozczyn chromianu potasu. Osiąga się to również przez dodanie paru kropel formaliny.
Trudno określić początek powstania techniki pastelowej, ale może się datować od czasu wykrycia w ziemi glinki tłustej o zabarwieniu czerwonymi tlenkami żelaza. Jest to naturalny pastel. Obecnie używany do rysunków pastel wyprodukowany jest sztucznie. Techniki pastelu zaczęto używać już w pierwszej połowie XVII w. we Włoszech, gdzie rozpowszechnił się portret pastelowy. W XVIII w. pastel był techniką modną przeważnie we Francji, a w połowie XIX w. rozwijało się malarstwo pastelowe portretowe i rodzajowe. W Polsce znane są w tej technice prace Wyczółkowskiego i Wyspiańskiego. Farby pastelowe zbliżone są do suchej farby w proszku. Przylegają do zaprawy luźno, przez co wrażliwe są na uszkodzenia mechaniczne. Ze względu na to, że pastele nie posiadają spoiwa, które może chronić przed płowieniem, należy tu stosować światłotrwały pigment. Aby laseczkami pastelowymi można było rysować, pigment nasyca się nieznacznie środkiem wiążącym. Spośród różnych środków wiążących najlepszy jest tragant. Spoiwo do farb pastelowych:
- guma tragantowa 4—8 g
- woda przegotowana 1 litr
Guma tragantowa występuje w sprzedaży w płatkach, w pyle zaś sprzedawana jest zwykle fałszowana. Guma tragantowa jest trudno rozpuszczalna i należy ją rozpuszczać w ciepłej wodzie i trzymać przez 24 godziny w ciepłym miejscu, po czym przecedzić przez szmatkę. Pigment należy utrzeć z wodą na kit i wysuszyć, a następnie rozetrzeć na pył. Pigment utarty ze spoiwem ma tworzyć masę gęstości kitu do okien. Pigment musi być uprzednio zbadany pod względem trwałości na światło i reakcji na utrwalanie.
Inne spoiwa do farb pastelowych:
- Guma arabska 2*1* z dodatkiem miodu, aby laseczki pastelowe pozbawić kruchości.
- Żelatyna w stężeniu 3Ve.
- Odtłuszczone mleko — spaja bardzo słabo.
- Roztwór mydła.
- Rozcieńczona emulsja temperowa.
- Woda z miodem.
- Emulsja woskowa — najlepsza z powyższych spoiw.
Rurki mosiężne lub szklane o odpowiedniej długości i grubości napełnia się utartą farbą i wypycha patyczkiem na szybkę szklaną. Jeśli okaże się, że pastel jest twardy, to należy podczas ucierania pigmentu ze spoiwem dodać wody. Aby otrzymać pastel w odcieniach, miesza się pełny kolor pigmentu z podobnie utartą ze spoiwem chemicznie czystą kredą szlamowaną i zależnie od ilości dodanej kredy otrzymuje się tony jaśniejsze. Zaznaczyć należy, że kreda przy utrwalaniu obrazu ciemnieje. Znacznie odpowiedniejsza jest biel cynkowa, biel tytanowa i litopon. Produkowane bywają zestawy pastelowe w ilości nawet 100 sztuk. Cała masa półtonowych pasteli zwykle okazuje się nieprzydatna, bezużyteczna.
Powierzchnia płótna, tektury czy papieru do pasteli musi być równa i włochata (szorstka). Pewną szorstkość powierzchni możemy otrzymać przez przetarcie jej papierem ściernym, albo możemy pokryć ją klejem i posypać miałkim piaskiem lub pyłkiem sukiennym. Można też zastosować specjalną zaprawę pod pastel, podobnie jak się przygotowuje ją do malarstwa olejnego (woda klejowa, biel cynkowa, gips, kreda). Dodatek miałkiego piasku lub mąki marmurowej do zaprawy czyni powierzchnię podobrazia bardziej szorstką. W celu zabarwienia zaprawy dodaje się pigment odpowiedniej barwy. Stosowane też są specjalne papiery o powierzchni aksamitnej, tzw. welwetowe, znane jako papiery pochodzenia francuskiego. Pastelami rysuje się lekko i swobodnie tak, aby nie przemęczać obrazu i nie wygładzać podłoża. Farby nakłada się również palcami, pędzlem, skórką — rozciera się je, aby uzyskać miękkie przejścia barwne.
Utrwalanie pasteli jest jednak trudne, gdyż obraz traci po takim zabiegu na wyglądzie i świeżości. Rysunki wykonane pastelami powinny być oprawione za szybą, która nie powinna przylegać do obrazu, aby pył z pasteli nie wycierał się.
Utrwalacze do pasteli:
- lakier caponowy (biały do paznokci) rozpuuszcza się w eterze i ten jest najlepszy do utrwalania pasteli,
- 3'/» mastyks rozpuszczony w spirytusie lub eterze,
- guma tragantowa, guma arabska (rzadki roztwór),
- utrwalacz kazeinowy (rozcieńczona kazeina).
Na naszym rynku są już do nabycia dobre fiksatywy np. produkcji firmy Talensa — pastel Fixatief i Rowneya — Pertix colourless fiksative spray — do utrwalania rysunków pastelowych, kredowych i węglowych.
Węgiel drzewny należy do najstarszych materiałów stosowanych w malarstwie. O sporządzeniu węgla drzewnego przez artystów pisze Cennini. Szczególnie chętnie stosowano ten materiał od początku XVI w.
Do
rysowania stosuje się węgiel drzewny w laseczkach o różnej twardości, wyrabiany z drewna lipy, leszczyny, wierzby lub bukszpanu w procesie suchej destylacji drewna. Może być uzyskany ze wszystkich gatunków drewna. Wypalony węgiel winien być przed użyciem sprawdzony pod względem twardości i siły krycia (zaczernienia). Najodpowiedniejszym materiałem (podobraziem) do tej techniki jest najczęściej papier, karton o powierzchni szorstkiej. Podczas rysowania tony rozjaśnia się za pomocą wiszorów z papieru lub ze skóry, gumy chlebowej, suchej flanelki, gąbki, pędzla, gałki ulepionej ze świeżego chleba lub modeluje się palcem. Wszelkie korekty przeprowadza się łatwo z uwagi na małą przyczepność węgla do podłoża. Większą trwałość rysunku uzyskujemy przez jego utrwalenie fiksatywą. Gotowe fiksatywy są do nabycia w handlu. Można użyć również roztworu (1 litr denaturatu i 20 g sproszkowanej jasnej kalafonii lub biały szelak).
Utrwalanie odbywa się przy użyciu ustnego lub ręcznego rozpylacza przez rozpylenie roztworu z odległości 0,5—1 m na pochyło ustawiony rysunek. Należy uważać, aby rysunek nie był przemoczony.
Ołówek grafitowy. Nazwa ołówek pochodzi od słowa — ołów, gdyż w średniowieczu z tego materiału wyrabiano pręciki, które, oprawiane później w drewno, służyły do pisania i rysowania. W połowie XVI w., po odkryciu złóż grafitów w Anglii, zaczęto za pomocą specjalnych pił ciąć bryły grafitowe na pręciki. One to były oprawiane w drewno. Produkcja ta była zbyt niewygodna, ulepszył ją Francuz Contś i Austriak Hardtmuth, który w końcu XVII w. zastosował do formowania pręcików drobno sproszkowany i pławiony proszek grafitowy zmieszany ze szlamowaną glinką. Przez odpowiednie dawkowanie glinki zwiększano lub zmniejszano twardość ołówków. Następnie wypalano pręciki w piecach o wysokiej temperaturze bez dostępu powietrza, a wreszcie oprawiano je w drewno najczęściej z lipy i olchy. Ta metoda produkowania ołówków w zasadzie przetrwała aż do dzisiaj. Polska Norma Urzędowa ustaliła trzy gatunki ołówków:
- ołówki grafitowe,
- ołówki anilinowe (kopiowe),
- ołówki kredkowe.
Ołówki oznaczane są trzema literami B.H.F. Litery wzięły początek z języka angielskiego i oznaczają:
- B — Black — czarny,
- H — Hard — twardy,
- F — Firm — mocny.
Ołówki miękkie oznaczono literami — B, twarde — H, średnio twarde — F lub HB. Wzrost twardości lub miękkości oznaczono liczbami. Ołówki anilinowe kolorowe nie zawierają grafitu. Podstawowym składnikiem jest tu glinka kaolinowa, barwniki anilinowe oraz chemiczny składnik wiążący. Ołówki anilinowe dają kreskę intensywną w barwie, którą można łatwo rozprowadzić zamoczonym w wodzie pędzlem tworząc przeźroczystą plamę. Ze względu na dużą zawartość barwników anilinowych, rysunki wykonane tymi ołówkami są mało trwałe na światło. Ołówki kredkowe posiadają jako składnik podstawowy glinkę kaolinową, kleje roślinne i barwidła pigmentowe lub ziemne. Dodatek wosku nadaje kresce ołówka kredkowego połysk i tłustość. Kreska jest kryjąca nie nadaje się do lawowania. Rysunki kredkowe są na ogół trwałe na światło. Utrwalanie wykonywanych grafitowym oraz ołówkiem kredkowym (nie woskowe) odbywa się fiksatywą (5% roztworu szelaku w spirytusie) lub fiksatywami do pasteli i węgla rysunkowego, które są do nabycia w handlu.
